اقتصاد یك جهان متّحد

اقتصاد یك جهان متّحد

جان هادلستون
ترجمه حوریوش رحمانی

قبل از آنكه درباره دیدگاه دیانت بهائی در مورد اقتصاد سخن رود، لازم است دو مسئله كلّی توضیح داده شود. اول: آنكه تعالیم دیانت بهائی یك نظام جامع و وسیع را برای جامعه بشری ارائه می دهد و اقتصاد تنها یكی ازجنبه های این نظام است. این تعالیم برای تمامی مردم جهان و حداقل تا هزار سال قابل اجراء می باشد. در نتیجه آنچه كه در دست است مجموعه ایست از اصول كلّی كه می توان آنها را در مورد تمامی اوضاع و احوال اجتماعی و تغییر و تحوّل آن اوضاع در طی یك مدّت زمان طولانی به كار بست.

دوم: آنكه هرچند تعالیم مربوط به اقتصاد در نظام ارزشهاست، این ارزشها بر مبنای عقایدی مانند تكامل روحانی بشر و اینكه حیات مادّی این جهان فرصتی است برای كسب كمالات و صفات روحانی كه در عالم بَعد یعنی عالم روحانی مورد نیاز است استوار می باشد. از جمله این ارزشها عقیده برادری نوع انسان، عدالت، درستی، صداقت، كار بعنوان عبادت وخدمت بعنوان بالاترین نوع عبادت و بندگی خداوند می باشد.

این عقیده كه ارزشها و اصول اخلاقی زیربنای هر اقتصاد را تشكیل می دهد به هیچوجه تازگی ندارد، گرچه گاهی بخصوص در زمانی كه بحثهای جاری اقتصادی بر ارقام و معادلات تأكید دارد مورد غفلت قرار می گیرد. یك نمونه از توجّه به ارشهای اخلاقی در گذشته را می توان در كتاب "مذهب و پیدایش سرمایه داری" اثر تاریخ نویس و اقتصاددان انگلیسی تاونی A.H، Tawney ملاحظه نمود. اخیراً علاقه و توجّه فزاینده ای نسبت به نقش دین و ارزشهای روحانی در جریان توسعه ی اقتصادی دیده می شود، چنانچه مثلاً در گزارش كمسیون برانت آمده است:

"بدون یك توافق جهانی در زمینه های اخلاقی و معنوی هیچ عملی نمی توان انجام داد ... اصول اخلاقی باید از طرف دولتها و بخصوص افراد خالصانه مورد پذیرش قرار بگیرد... این امر مستلزم یك جریان آموزشی منظّم و فشرده می باشد ... كه بدون آن هیچگونه توسعه واقعی اقتصادی و بالاتر از آن، عدالت، آزادی و صلح و آرامشی وجود نخواهد داشت" (2)

در طی چند سال گذشته حدّاقّل دو نشریه اقتصادی معتبر مانند "اینترنشنال دولوپمنت ریویو" و "ورلد دولوپمنت" تمامی یك شماره خود را به موضوع دین و توسعه اقتصادی اختصاص داده اند و نیز اخیراً در بانك جهانی، اعضای یك گروه غیر رسمی داوطلبانه هفته ای یكبار جهت بحث درباره ارزشهای روحانی و توسعه اقتصادی دور هم جمع می شوند در ادامه این بحث، سعی شده است كه ویژگیهای برجسته تعالیم اقتصادی بهائی را با توجّه به سه موضوع كلّی یعنی سازمان و ساختار اقتصاد - توزیع ثروت – كالاها و خدمات مورد برسی قرار دهیم. لازم به تذكّر است كه آنچه در این مختصر بیان می گردد صرفاً اشاره ای است كه ممكن است مقدمه مطالعات بیشتری قرار گیرد.


سازمان و ساختار اقتصاد:
تصویر كلّی كه از آثار دیانت بهائی ظاهر می شود آنست كه این اقتصاد در مقیاس جهانی متّحد مطرح است ولی در عین حال غیر متمركز، متنوّع و انعطاف پذیر می باشد. حضرت ولی امرالله می فرمایند:

"نظم جهانی حضرت بهاء الله از یك طرف تمركز بیش از حدّ قدرت را نفی می کند و از سوی دیگر کوشش در جهت همگونی را رد می نماید؛ هدف آن وحدت در كثرت است." (3) (ترجمه)

از آثار بهائی به حكومت جهانی با شاخه های قانونگذاری، قضائی و اجرائی اشاره شده است. بطوریكه در ذیل خواهد آمد، وظائف اقتصادی كه برای حكومت جهانی در نظر گرفته شده، نمایانگر آنست كه شاخه اجرائی باید دارای دوایر مالی، تجاری، توسعه و حفاظت و یك بانك مركزی باشد. یكی از وظائف اصلی حكومت جهانی آنست كه اقتصاد جهانی را متّحد سازد. بین المللی شدن تجارت و بازرگانی كه در حال حاضر یك جنبش قوی است كه حتّی در شرایط نامساعد كنونی منافع فراوانی تقریباً برای همگان در بر دارد به نتیجه منطقی خود خواهد رسید. كلیه تعرفه ها و حقوق گمركی و سایر موانعی كه بر سر راه تجارت آزاد قرار دارد برطرف خواهد شد. اقتصاد جهانی در درازمدّت ، رفت وآمد آزاد و بدون مانع مردم جهان را نیز تضمین خواهد نمود، گرچه اشاره بخصوصی در آثار مباركه بهائی در این مورد دیده نمی شود. یك پول متّحد جهانی به وجود خواهد آمد و اوزان و مقادیر در سطح بین المللی یكسان خواهد شد. یك نظام آموزشی در سطح جهانی وجود خواهد داشت كه در كنار سایر امكانات مانند زبان بین الملی، یك نظام قانونی متّحد و سیستم جهانی ارتباطات موجب افزایش توانائی و انعطاف پذیری اقتصادی مردم جهان خواهد شد. در دوران انتقال به سوی یك اقتصاد جهانی متّحد، بدون شك لازم است كه حكومت جهانی به اقتصادهای محلّی و ملّی كمك كند تا آنها بتوانند راحت تر و آسانتر خود را با وضع جدید تطبیق دهند.

ایجاد یك اقتصاد جهانی متّحد آنطور كه در آثار بهائی تجسّم شده است مستلزم اقداماتی بسی بیشتر از بر طرف نمودن موانع ملّی كه بر سر راه تجارت و بازرگانی جهانی وجود دارد می باشد، گرچه رفع این موانع نیز خود حائز اهمیت است. اقتصاد جهانی به معنای هم‍آهنگی و برنامه ریزی دراز مدّت در یك مقیاس جهانی نیز می باشد. از جمله وظائف حكومت جهانی آنست كه نوسان های ادواری اقتصاد را كنترل كند، از منابع جهان به نفع عموم بهره برداری نموده، در جهت كم كردن و یا برطرف نمودن شكاف بین ملل غنی و فقیر و حفظ منابع كمیاب طبیعت جهت استفاده نسلهای آینده و همچنین حفاظت محیط زیست كوشش نماید.

"منابع اقتصادی عالم تحت انتظام در خواهد آمد و معادن مواد خام استخراج شده و مورد استفاده كامل قرار خواهد گرفت. بازارهای جهان با یكدیگر هم آهنگ شده توسعه خواهد یافت و توزیع فرآورده ها به نحوی عادلانه انجام خواهد پذیرفت." (4)

از آنجائی كه در حال حاضر ركود اقتصادی كم و بیش تهدیدی برای جهان به شمار می رود شاید بهتر باشد نظری به اصول اقتصادی دیانت بهائی و تأثیر آن بر نوسانهای ادواری اقتصاد بیاندازیم. حضرت عبدالبهاء به نیاز جامعه محلّی به ذخیره نمودن كالاهای مازاد در مواقع فراوانی به منظور استفاده در زمان كمیابی اشاره فرموده اند. این اقدام در یك مقیاس جهانی نوسانهای عرضه و تقاضا و نتیجتاً نوسان قیمتها را كاهش می دهد. تجارت آزاد و برطرف نمودن انحصار قدرت (یعنی روشهائی كه در حال حاضر توسّط دولت، شركت های بزرگ و یا اتّحادیه های اصناف بكار می رود) خود بسیاری از نارسائی هائی را كه موجب نوسان اقتصادی می گردد رفع خواهد نمود. همچنین با توجّه به اینكه بخش عظیم تری از اقتصاد به خدمات و ارائه كالاهای ضروری اختصاص خواهد یافت و از آنجائی كه بر اثر وجود همبستگی بیشتر اجتماعی در جامعه بهائی، در افراد این تمایل بوجود خواهد آمد كه در زیان های موقّت نوسان های اقتصادی كه از جمله دریافت دستمرد كمتر به منظور اجتناب از بیكاری می باشد شریك گردند، نوسانهای ادواری برطرف خواهد گردید.

البته حكومت ها در سطح ملّی و محلّی نیز اهداف و خط مشی مخصوصی جهت توسعه اقتصاد خود در چهار چوب برنامه كلی جهانی تعیین خواهد نمود. آنها مسئول جمع آوری مالیات ها و عوارض كه بر اساس برنامه اقتصادی كلّی، قسمتی ازآن به حكومت جهانی اختصاص خواهد داشت نیز خواهند بود. این عوارض شامل مالیات بر درآمد و املاك و همچنین حق امتیاز بهره برداری از معادن و سایر منابع طبیعی كه در قلمرو آنها و تحت كنترل آنها می باشد نیز خواهد شد. به این ترتیب جامعه از منابع طبیعی موجود بیشتر بهره مند خواهد شد تا افراد. همچنین جوامع محلّی به ذخیره نمودن كالاهای ضروری اقدام و به ارائه خدماتی مانند تأسیس بیمارستانها، مراكز بهداشتی، خانه سالمندان، پرورشگاه برای اطفال بی سرپرست، مدارس، دانشگاهها و مراكز تحقیق در سطحی بسیار شایسته اقدام خواهند نمود. ضمناً به نظر می رسد كه خلاقیت هنری مورد حمایت و تشویق فراوان قرار خواهد گرفت. می توان تصور نمود كه جوامع محلّی یك شبكه وسائط نقلیه عمومی در سطحی وسیع و جامع ارائه خواهند داد و در نتیجه از حیف و میل بیش از حد منابع كه از اتّكاء زیاد به وسائل نقلیه خصوصی ناشی می گردد خودداری خواهد شد. بطور خلاصه، عدم توازنی كه در جامعه سرمایه داری وجود دارد و "جان كنت گالبرایت" از آن به عنوان "نعمت شخصی و نكبت اجتماعی" یاد نموده است بر طرف خواهد شد. (5)

شكّی نیست كه در اقتصاد بهائی بعضی از فعّالیت های تجاری و صنعتی تحت نظر هیئتهای دولتی انجام خواهد شد، مثلاً حكومت جهانی ممكن است مسئول اداره یك شبكه ارتباطات جهانی باشد. امّا بعضی از فعالیتهای اقتصادی كه به لحاظ كیفیت و یا اهمیت حیاتی آن برای اقتصاد باید با مدیریت محلی اداره گردد می توان زیر نظر حكومتهای ملّی و محلّی انجام شود.

با این حال آثار بهائی در بردارنده اصولی است كه در شرایط گوناگون و وسیعی از نظر زمانی و مكانی كارآئی خواهد داشت و چنین به نظر می رسد كه تنوع قابل ملاحظه ای در نحوه مدیریت و مالكیت مؤسّسات تجاری و صنعتی قائل است. در نتیجه می توان تصور نمود كه بخش عظیمی از اقتصاد در دست هیئت های غیر دولتی خواهد بود. روح كلّی جامعه بهائی حاكی از آنست كه این هیئت ها اكثراً بر اساس اصول تعاونی تشكیل خواهد شد.(6) در سالهای اخیر در مورد تعاونیها، سرخوردگی هائی وجود داشته، چه كه در طول حدود صد سال گذشته طرح های متعدّدی در چهار چوب تعاونی ها به مورد اجراء گذاشته شده ولی هیچیك قادر نبوده كه به هدف های این جنبش جامه عمل بپوشاند. با این حال حتّی در شرایط نارسای كنونی، روش تعاونی می تواند تا حدی مؤثّر واقع گردد و بسیاری از مشكلاتی را كه اقتصاد مدرن با آن روبروست مانند فقر و ثروت مفرط، اعتصابها، مشاغل كسل كننده و نامرغوبیت تولید را برطرف سازد. یكی از نمونه های موفّق طرح تعاونی در شهر كوچك موندراگون در استان باسك در اسپانیا دیده می شود.(7)

تعاونی فقط یكی از روشهاست. همچنین امكانات فراوانی برای سرمایه گذاری فردی وجود خواهد داشت، چه كه در یك جامعه آزاد هر فرد باید این امكان را داشته باشد كه اگر بخواهد بتواند در زمینه اقتصادی فعّالیت نماید. همچنین انواع بخصوصی از مشاغل هستند كه از طریق آن فرد می تواند به عنوان یك واحد اقتصادی، مؤثرترین نقش را داشته باشد. از این گذشته از نظر تاریخی ثابت شده كه سرمایه گذاری فردی نقش مهمّی در ابتكارات مفید و یافتن راههائی كه بتوان خدمات بیشتری به جامعه ارائه داد داشته است. در جامعه بهائی سرمایه گذارانی كه كارمندانی را در استخدام دارند موظّف هستند كه شركت خود را بر پایه سهیم كردن كارگران در سود اداره نمایند. به منظور اطمینان از توزیع عادلانه سود، حكومت های محلی بر این طرح ها نظارت خواهند داشت تا صرفاً یك فرمول توخالی، بطوریكه اغلب در گذشته دیده شده است، ارائه نشود.

حضرت عبدالبهاء می فرمایند: "پس باید نظامات و قوانینی گذاشت كه گروه عمله، اجرت یومیه از جانب صاحب فَبریك بگیرند و شركتی در منابع داشته باشند." (8)

هدف جامعه بهائی آنست كه همه افراد بشر را متحد سازد، مشكلات و اختلافات ناشی از مسائل اقتصادی نیز مانند همه مسائل دیگر، نه از طریق رویاروئی، بلكه از طریق یك نظام مشورتی با شركت جامعه و تحت تعالیم حضرت بهاءالله حل خواهد شد. بنابرین دیگر جائی برای احزاب سیاسی و گروههای فشار و یا كم كاری، اعتصاب، فعّالیتهای انجمن كارفرمایان و اتّحادیه های كارگری وجود نخواهد داشت.

یك ویژگی مهمّ ساختار اقتصادی در یك جامعه بهائی، طرز فكر و نحوه دید اجتماعی كسانی است كه مصدر امور هستند. قبلاً به تعاونی ها اشاره شده است. یك عامل مهمّ دیگر، دیدگاه مردم نسبت به كار است. حضرت بهاءالله كار را در ردیف عبادات قرار داده اند و بالاترین نوع عبادت را خدمت به دیگران دانسته اند. بازتاب منطقی این طرز فكر آنست كه حضرت عبدالبهاء فرموده اند همه باید به كاری كه انجام می دهند هر چقدر هم حقیر و ناچیز باشد نهایت افتخار را داشته باشند. یك جامعه آگاه با محوّل كردن مسئولیت ها و وظائف مفید و جالب به افراد جامعه، افتخار به شغل و حرفه را برای آنها آسانتر می سازد، به عبارت دیگر می توان گفت كه گرایشی در خلاف جهت كارهای ماشینی در كارخانجات مدرن (كه وحشت آن توسّط چارلی چاپلین در فیلم "عصر جدید" به خوبی ترسیم گردیده) ملاحظه خواهد شد. در متون دیانت بهائی اشاره ای به اندازه و حجم شركت های تجاری نشده است مگر بطور غیر مستقیم مانند توضیح حضرت عبدالبهاء درباره احتكار: "در آینده احتكار باقی نمی ماند؛ مسئله احتكار به كلّی بهم می خورد." (9)

بنابراین می توان تصورنمود كه شركت های تجاری از نظر اندازه و حجم بسیار متفاوت و متنوع خواهند بود و از تجارتهای یك نفره گرفته تا شركتهای بزرگ جهانی را در برخواهند گرفت. شركتهای غیر دولتی چند ملّیتی را كه نقش مهمّی در انتشار عقاید و صنایع جدید دارند با نظارت یك حكومت جهانی بهتر و آسانتر می توان اداره نمود. دیدگاههای نشریه اكونومیست چاپ لندن درباره آینده شركتهای بزرگ جالب بنظر می رسد. این نشریه استدلال می کند كه این روند كه بر طبق قانون اقتصاد شركتها ناچارند روز به روز ابعاد بزرگتری پیدا كنند در بسیاری موارد باعث گردیده كه شركتهای بزرگ به اندازه بوروكراسی دولتی انعطاف ناپذیر و نارسا شوند و پیش بینی می کند كه نقش این شركتها به یك نقش هم آهنگ كننده كاهش خواهد یافت كه خدمات صنعتی تخصّصی را از شركتهای كوچكتری كه بسیار پیشرفته هستند خریداری خواهد نمود. (10)

قبل از به پایان رساندن ساختار و سازمان اقتصادی، لازم است كه به موضوع قیمت گذاری و نرخ بهره نیز اشاره گردد. در نظام اقتصادی بهائی، یك بهره منصفانه بر سرمایه‍ای كه در جریان است تعلّق می گیرد و برای كالاها و خدمات نیز قیمت عادلانه ای نیز باید منظور گردد.

حضرت بهاءالله می فرمایند:
"ربح نقود حلال و طیّب و طاهر است ... و لكن باید این امر به اعتدال و انصاف واقع شود." (11)

می توان گفت كه قیمت گذاری منصفانه هم هزینه تهیه محصول و هم نیاز خریدار را تأمین می نماید و بنابراین اصولاً تابع قانون عرضه و تقاضا خواهد بود. با برنامه ریزی صحیح و منطقی در جامعه ای كه از نگرانی های وحشت بار كنونی بركنار باشد، برقراری موازنه بین عرضه و تقاضا تضمین خواهد گردید و در نتیجه حركت آرام اقتصاد با نوسانهای شدید و ناگهانی قیمتها دچار اختلال نخواهد شد. اگر شرایط خارق العاده و پیش بینی نشده ای پیش بیاید كه باعث تغییر ناگهانی و زیادی قیمتها گردد، بدون شك دولت جهت اصلاح وضع اجتماعی و اقتصادی جامعه به مداخله خواهد پرداخت. زیان هائی كه از سوء استفاده از انحصارات و شرایط مشابه آن ناشی می گردد نیز منتفی خواهد شد.


توزیع ثروت:
از آنجائی كه هدف هر اقتصاد، ارائه كالاها و خدمات مورد نیاز جامعه می باشد مسئله توزیع منابع بسیار حائز اهمیت است. آثار دیانت بهائی بر این مسئله تأكید دارد كه تساوی كامل نه امكان پذیر بوده و نه مطلوب می باشد:

"مساوات ممكن نیست، نظام عالم بهم می خورد؛ نظم عالم چنین اقتضاء می نماید كه طبقات باشد؛ نمی شود بشر یكسان باشد؛ زیرا در ایجاد، بشر مختلفند." (12)

میزان تساوی به دو اصل مهمّ بستگی دارد. یكی اصل مكافات (پاداش عمل نیک) و مجازات است كه حضرت بهاءالله فرموده اند از لوازم ضروریه یك جامعه اصولی می باشد:
"مربی عالم عدل است چه كه دارای دو ركن است، مكافات و مجازات." (13)

این اصل در اقتصاد به مفهوم تعیین پاداش مالی برای كسانی است كه با تلاش و سخت كوشی خود، رفاه عموم را تأمین می نماید و بالعكس مجازات اقتصادی متوجّه كسانی می شود كه وقت خود را به بطالت می گذرانند. به این جهت است كه حضرت بهاءالله تكدّی و گدائی را ممنوع فرموده و از هر فرد بالغ سالمی می خواهند كه به كار و یا حرفه مفیدی مشغول گردد:

"لاتضیعوا اوقاتكم بالبطالة و الكسالة و اشتغلوا بما تنتفع به انفسكم و انفس غیركم" (14) (ترجمه: اوقات خود را به بطالت و تنبلی مگذرانید، به کاری مشغول شوید كه خود و دیگران از آن بهره مند گردند.)

بدیهی است انصاف ایجاب می نماید كه این دستور شامل حال ثروتمند و فقیر هر دو گردد. باین ترتیب در یك جامعه بهائی جائی برای افراد عاطل و باطل اعم از ثروتمند و یا فقیر وجود نخواهد داشت. در مورد پاداش عادلانه برای كار نیز به نظر می رسد كه تغییرات بزرگی در چگونگی دستمزد و حقوق ایجاد خواهد شد. نمی توان تصوّر نمود كه در یك جامعه بهائی این عدم تعدیل معیشت كنونی و تفاوت غیر منطقی دستمزد بین كسانی كه مثلاً سخت ترین و خطرناك ترین كارها را در جامعه انجام می دهند و آنهائی كه با سوء استفاده از قدرت و موقعیت خود رقم های سنگینی را برای خدمات خود دریافت می كنند بتواند ادامه داشته باشد.

جنبه دیگر اصل "مكافات و مجازات" مخالفت دیانت بهائی با قمار است كه كوششی است در جهت بدست آوردن پول بدون كار و كوشش. اصطلاح "قمار" در مفهوم بهائی احتمالاً شامل سرمایه گذاری هائی كه تا حدی مخاطره آمیز است ولی می تواند از نظر اجتماعی و بخصوص درزمینه ابداع و نوآوری مفید واقع گردد نخواهد شد. قمار بخصوص به مفهوم به مخاطره انداختن مایحتاج اوّلیه خانواده در قبال شانس و تصادف می باشد مانند شرط بندی در مورد نتایج مسابقات كه هیچگونه هدف اجتماعی را در بر ندارد.

شرح این نكات یكی دیگر از اصول دیانت بهائی یعنی برطرف كردن فقر و ثروت فوق العاده را مطرح می سازد. چنانچه قبلاً اشاره شد این اصل در مورد جوامع ملی و منطقه ای كه از نظر منابع و ثروت دارای تفاوتهای زیادی می باشند كارآئی دارد. (15) یكی از وظائف اصلی اقتصادی حكومت جهانی آنست كه تفاوت در میانگین ثروت سرانه را كه اكنون بین كشورها وجود دارد كاهش دهد. این اصل همچنین كاهش اختلاف ثروت بین افراد در درون یك جامعه را نیز در بر می گیرد. از یك سو جامعه مسئولیت دارد كه مراقب باشد هیچیك از اعضایش از نظر مایحتاج اوّلیه زندگی كمبودی نداشته باشند. حضرت بهاءالله می فرمایند: "ای اغنیای ارض، فقراء امانت منند در میان شما پس امانت مرا درست حفظ نمائید و به راحت نفْس خود نپردازید." (16)

از سوی دیگر صرفاً انباشتن ثروت موجب فساد و تدریجاً فقدان علاقه به كار می گردد. حضرت عبدالبهاء می فرمایند: "جایز نیست كه بعضی در نهایت غنا باشند و بعضی در نهایت فقر. باید اصلاح گردد و چنان قانونی گذارند كه از برای كل وسعت و رفاهیت باشد نه یكی به فقر مبتلا و نه یكی نهایت غنا را داشته باشد." (17)

در یك جامعه بهائی راههای مختلفی برای جلوگیری از انباشتن ثروتِ زیاد وجود دارد. شاید یكی از مهمّ ترین این طُرُق، ترویج و تشویق كمكها و بخششهای داوطلبانه است، عقیده ای كه در قلب یك تمدّن پیشرفته روحانی وجود دارد كه در آن اقدامات داوطلبانه فردی در جهت ثروت و منابع جامعه، انگیزه ه‍ای بسیار قوی‍تر از دستورات و قوانین دولتی می باشد. در چنین جامعه ای فردِ ثروتمند از كمك به همنوعان خود بیشتر احساس رضایت می نماید تا اندوختن ثروت بی پایان و زیستن در تجملات بیهوده.

حضرت عبدالبهاء می فرمایند:

"بزودی زمانی فرا خواهد رسید كه بشر، حساس‍تر و رقیق القلب تر از امروز خواهد شد به نحوی كه ثروتمندان با ملاحظه وضع رقّت بار فقراء در اطراف خود، لذّتی از ثروت خود نخواهند برد و بخاطر خوشبختی خود هم كه شده مجبور خواهند شد كه ثروت خود را در راه بهبود جامعه ای كه در آن زندگی می كنند به كار اندازند." (ترجمه) (18)

این عقیده به هیچوجه تخیّلی و یا مبتنی بر خوش بینی افراطی نیست. حتّی امروزه هم در شرایطی كه بیم و عدم امنیت و حساسیت زیاد نسبت به دارائی های مادّی وجود دارد، باز هم برای بسیاری از مردم مهمّ ترین چیزی كه آنها را در زندگی خشنود می سازد كمك و بخشش به دیگران است. امروزه جامعه بهائی، خود برای ادامه فعالیت های جمعی جامعه، كلاً بر كمكهای داوطلبان اعضایش متّكی است كه بسیاری از آنان با از خودگذشتگی زیادی در این كمكها شركت می نمایند.

یكی دیگر از طرح هائی كه از انباشته شدن ثروت زیاد جلوگیری می کند، لزوم تنظیم وصیت نامه توسّط افراد است. در كتاب اقدس كه كتاب احكام دیانت بهائی است دستوراتی در مورد تنظیم وصیت نامه وجود دارد و افراد تشویق شده اند كه ثروت خود را پس از مرگ به نحو بسیار گسترده تر و توزیع شده تر از آنچه كه امروزه در اكثر جوامع معمول است توزیع نمایند. مثلاً در این دستورات آمده است كه در وصیت نامه برای معلم، همچنین فرزندان، همسر، والدین و برادران و خواهران باید سهمی در نظر گرفته شود. در مواردی كه وصیت نامه وجود نداشته باشد و یا هریك از این طبقات در دسترس نباشند سهم مربوطه به مخزن عمومی پرداخت می شود. (19) این دستور بسیار حائز اهمیت است، چه كه انتقال ثروت از طریق توارث است كه اغلب بیشتر از اختلاف درآمد موجب نابرابری اقتصادی می گردد.

سوّمین طرح مهمّ در جهت تعدیل معیشت، مالیات تصاعدی است. این نظام شامل مالیات منفی نیز خواهد بود تا به كسانی كه درآمدشان كفاف مخارجشان را نمی دهد كمك شود. امروزه بسیاری از كشورها مدّعی هستند كه دارای نظام مالیات تصاعدی می باشند ولی واقعیت امر با آنچه ادّعا می شود بسیار فرق دارد، چه كه بسیاری از كسانی كه در این كشورها مالیات می دهند این عمل را یك تحمیل غیر عادلانه جهت وصول به هدف های بی فایده و نامطلوب می دانند. نتیجه این طرز فكر، اجتناب جمع كثیری از پرداخت مالیات، استفاده بیشتر از راههای قانونی معافیت مالیاتی و در نهایت اجبار دولتها به روی آوردن به سایر نظامهای مالیاتی كه عقب افتاده تر هستند بوده تا بتوانند هزینه فعّالیت های اجتماعی خود را تأمین نمایند. (20) درجامعه ای كه افراد آن به بلوغ روحانی و معنوی نائل شده باشند، كسانی كه مالیات بیشتر می دهند، خود احساس خوشبختی و غرور می كنند كه می توانند بیش از حد عادی به پیشبرد هدفهای جامعه كمك نمایند.

یكی دیگر از مسائلی كه به این بحث ارتباط دارد از اصل تساوی حقوق زن و مرد ناشی می شود كه دستمزد مساوی را برای كار مساوی لازم می داند و مشاغل وسیع و متعددّی را در یك سطح جهانی بروی زنان می گشاید. با توجه به اینكه در ایالات متّحده و به نحو فزاینده ای در سایر كشورها، فقر بیشتر در خانواده هائی كه سرپرست آنها زن هستند دیده می شود، از این رو تأكید دیانت بهائی بر استحكام اساس ازدواج و اتّحاد خانواده خود قدم مؤثّری در برطرف كردن فقر می باشد.

علاوه بر اعانه و تبرعات داوطلبانه، اجرای قانون ارث، تعالیم مربوط به استحكام اساس خانواده و تساوی حقوق زن و مرد، در جامعه بهائی، عوامل متعدّد دیگری نیز وجود دارد كه در تعدیل معیشت مؤثر می باشد مانند یك نظام دستمزد و قیمت گذاری عادلانه، شریك نمودن كارگران در سود شركتها، تعاونی ها و وجود خدمات اجتماعی در سطحی مرغوب و شایسته ازجمله آموزش و پرورش اجباری. (21)

بحث درباره توزیع ثروت بدون اشاره به میزان رشد جمعیت كه عموماً عامل حیاتی مهمّی در تأمین یك استاندارد متوسّط زندگی در یك كشور می باشد كامل نخواهد شد. در آثار بهائی دستورالعمل مستقیمی در مورد كنترل جمعیت وجود ندارد. امّا تعالیم متعدّدی یافت می شود كه در دراز مدّت در این مورد مؤثر واقع می گردد مانند تعهد اساسی در برطرف كردن فقر و ثروت فاحش، آموزش و پرورش عمومی و اجباری، تساوی حقوق زن و مرد و وجود یك حس قوی مسئولیت اجتماعی. اهمیت این عوامل در كنترل رشد جمعیت، در توافق نامه ای تحت عنوان "نقشه اجرائی جمعیت جهان" كه از طرف كنفرانس سازمان ملل درباره جمیت در سال 1974 در بوخارست صادر گردید نشان داده شده است در این سند آمده است كه:

"توافق گردید كه رشد جمعیت از طریق كاهش تلفات نوزادان و كودكان، شركت كامل زنان و مردان در جریان توسعه، توزیع عادلانه درآمد، زمین، خدمات اجتماعی و تسهیلات، امكان وسیع تحصیلی برای جوانان دختر و پسر و تعیین یك سن حداقل برای ازدواج تعدیل گردد."


كالاها و خدمات:

یكی از جنبه های مهمّ اقتصاد بهائی ارزشها و اولویت هائی است كه ارائه كالاها و خدمات را تعیین می نماید. در این راستا این دیدگاه اصلی دیانت بهائی از اهمیت خاصّی برخوردار است كه انسان را صرفاً حیوانی كه از هوش استثنائی برخوردار است نمی داند، بلكه او را موجودی روحانی می شناسند كه از طریق كسب فضائل روحانی و علم الهی و بكار بردن آن علم در زندگی به خوشبختی و سعادت نائل خواهد گردید.

حضرت عبدالبهاء می فرمایند:

" از ترقّی مدنیت مادّیه، عالم انسانی سعادت صحیحه نمی یابد. اگر مدنیت جسمانی مُنَضَمّ به مدنیت روحانیه شود سعادت حقیقی حاصل گردد." (22)

این بیان نمایانگر آنست كه در یك جامعه بهائی نظر متعادل تری نسبت به امور مادّی وجود دارد. بنابراین می توان تصوّر نمود كه اقتصاد بهائی اساساً بیشتر به سوی تولید و ارائه كالاها و خدماتی كه نیازهای ضروری را رفع می کند گرایش دارد.

بنابراین بی سبب نیست كه در آثار بهائی به نقش مهمّ كشاورزی در اقتصاد آینده جهان اشاره شده است. (23) كشاورزی كه خوراك و همه موادّ اوّلیه را كه جهت تهیه پوشاك و مسكن مورد نیاز است تأمین می نماید و اگر با مدیریت صحیح اداره گردد بسیار بیشتر از صنعت با طبیعت سازش دارد. پیش بینی شده است كه از طریق كشاورزی می توان موادی تولید نمود كه جایگزین پلاستیك و دیگر مواد صنعتی كه امروزه از نفت و سایر منابع محدود طبیعت بدست می آیند گردد.

در یك جامعهء مدرن می توان با بینش علمی، مشكلات دیرینه فقر و نادانی كه در گذشته غالباً با اقتصاد كشاورزی همراه بوده است را برطرف نمود و به این ترتیب با ارتباط نزدیك با طبیعت، جامعه از سلامت جسمانی و روحانی بهتری برخوردار خواهد شد. نقش برجسته و پیشرو كشاورزی در یك جامعه بهائی نمایانگر آنست كه بر خلاف آنچه كه امروز معمول است به جوامع كوچك روستائی بسیار بیشتر از جوامع بزرگ شهرنشین اهمیت داده خواهد شد. به نظر می رسد این امر با روند تحولات صنعتی كه از كارخانه های وسیع با انبوه كارگران به سوی كارگاههای كوچك با كارمندان بسیار ماهر پیش می رود همگامی خواهد داشت. برای بسیاری ممكن است كشاورزی، كار نیمه وقت را تشكیل دهد كه با شغلی دیگر و یا ادامه تحصیل همراه باشد.

در این ارتباط جالب است كه در طی سالهای اخیر بانك جهانی تأكید بیشتری بر كشاورزی و توسعه روستائی داشته است (در حال حاضر 30 درصد وام ها در این بخش است) با این دیدگاه كه تولید مواد غذائی را افزایش دهند و از مهاجرت وسیع مردم از نقاط روستائی به شهرها جلوگیری نمایند. این مهاجرتها موجب ازدحام افرادِ بدون مهارتِ بیكار در مناطق فقیر نشین بسیاری از شهرهای كشورهای جهان سوّم گردیده است.

همچنین ارزشهای اخلاقی جامعه بهائی مستلزم آنست كه به آموزش و پرورش، هنر و علوم و خدمات اجتماعی اولویت خاصّی داده شود. این ارزشها همچنین ارج نهادن به طبیعت و حفاظت محیط زیست را ترویج می نماید. امّا برای ارائه كالاها و خدمات غیر ضروری، بخصوص تجّملات، بودجه بسیار كمتری منظور خواهد شد. می توان گفت تبلیغات تجارتی آنچنان كه ما امروز در جوامع سرمایه داری می شناسیم با تأكید مفتضحانه اش بر ترویج مدهای متغیر و رؤیاهای مادّی گرا و اغراق آمیز در جوامع بهائی كاملاً به گونه ای دیگر خواهد بود.

با توجّه به تعالیم بهائی در مورد الكل و موادّ مخدّر كه مضرّ هستند و بجز در مصارف پزشكی كاربردی ندارند می توان تصوّر نمود كه در اقتصاد بهائی منابعی كه امروزه به ارائه این محصولات اختصاص دارد در جهت هدف های بهتری به كار خواهد رفت. همینطور تعالیم بهائی در مورد منع سیگار و دخانیات موجب كاهش قابل ملاحظه این صنعت خواهد شد. هرچند كه بهائیان دستوری برای گیاهخواری ندارند، بیان ذیل ازحضرت عبدالبهاء جالب توجّه است. بخصوص با توجّه به اینكه امروزه این احساس وجود دارد كه اختصاص بخش عظیمی از زمینهای كشاورزی به چراگاه و تهیه گوشت كار صحیحی نیست:

"در مستقبل ایام، خوراك انسان عبارت از فواكه و حبوبات خواهد بود. وقتی خواهد آمد كه دیگر گوشت تناول نشود. علم طب حال در مرحله طفولیت است با وجود این مبرهن گشته كه غذای طبیعی ما چیزیست كه از زمین انبات شود." (24)

تأسیس یك صلح پایدار زیر نظر یك حكومت جهانی باعث می گردد مبالغ هنگفتی كه اكنون صرف دفاع می شود به مصارف بهتری برسد. در دهه هشتاد حدود 6 درصد از تولید سالانه جهان به مصرف امور نظامی رسیده است. (25) این رقم شش برابر رقمی است كه سازمان ملل متّحد جهت كمك به كشورهای فقیر اختصاص داده بود.

و بالاخره لازم است كه توضیح كوتاهی در مورد كیفیت كالاها و خدمات داده شود. این اصل كه كار عبادت است و اینكه بالاترین نوع عبادت خدمت است باعث می گردد كه افراد نسبت به كاری كه انجام می دهند و یا محصولاتی كه تولید می كنند احساسی افتخارآمیز داشته باشند كه بدیهی است این طرز فكر اثر قابل ملاحظه ای بر مرغوبیت كالاها و خدمات خواهد داشت. این گرایش با رعایت حدّاكثر صداقت، درستكاری و وفاداری كه ناشی از تجدید حیات روحانی جامعه می باشد تقویت می گردد. همچنین شكی نیست كه تولید كالاها مخصوص یكبار مصرف و ارزان مورد تجدید نظر قرار خواهد گرفت و این روش بسیار مضر جامعه سرمایه داری متروك خواهد گردید.


زمینه تاریخی:

دیانت بهائی زمانی ظاهر شد كه اقتصاد جهان در حال تغییر و تحوّل وسیعی بود. انقلاب صنعتی قرن نوزدهم در غرب برای اوّلین بار در تاریخ امكاناتی فراهم آورده بود كه وعده می داد همه مردم جهان قادر خواهند بود روزی از چنگ فقر برهند. پیشرفت هائی كه در وسائل ارتباطی حاصل شده بود به سرعت و به نحوی بی سابقه جهان را به سوی یك اقتصاد جهانی پیش می برد.

این تحوّلات موجب تغییرات بزرگی در زمینه اقتصادی گردید. آدام اسمیت، كُبدن، برایت و مكتب طرفدار آنها روش محدود بازرگانی قدیم ملّیت گرایان را رد كردند، آنها استدلال می كردند كه راه رسیدن به شكوفائی و فراوانی ثروت، تجارت آزاد و ایجاد یك اقتصاد متّحد جهانی می باشد. در سال 1846، دو سال بعد از اظهار امر حضرت باب، مهمّترین پیروزی مكتب تجارت آزاد یعنی انحلال قانون غلاّت در انگلستان كه بزرگترین مانع بر سر راه صادرات آزاد مواد غذائی بود حاصل گردید. نظام بی قید و بند سرمایه داری كه از آن پس حكمفرما گردید دارای مزیت پویندگی و تحرّك بوده و هست ولی ضررهای زیادی نیز داشته و دارد مانند پیش آمدن دورانهای ركود و بیكاری، تأكید بیش از حدّ بر سرمایه گذاریهای خصوصی كه غالباً نتیجه اش به فراموشی سپردن خدمات عمومی اساسی و مورد نیاز است. (27) از آن گذشته در عمل كارآئی نظام بازار آزاد اغلب بر اثر محدودیت و یا انحصار قدرت كاهش می یافت.

كارل ماركس و سایر سوسیالیستها در مقابل وضع ظالمانه فقر و ثروت مفرط كه از مكتب تجارت آزاد و سرمایه داری صرف ناشی می شد عكس العمل نشان دادند و از مالكیت و كنترل اركان اصلی اقتصاد بوسیله دولت به نام عدالت اجتماعی جانبداری نمودند. ضمناً این عكس العمل زمانی واقع شد كه دیانت بهائی در حال شكل گیری بود. كارل ماركس كتاب "كمونیست مانیفستو" را در سال 1848 و جلد اوّل كتاب "سرمایه" را در سال 1867 منتشر نمود. گرچه نظام سوسیالیسم در عمل تساوی اقتصادی و اجتماعی بیشتر از آنچه كه قبلاً وجود داشت به همراه آورد، ولی عیوب بزرگی نیز داشت مانند انعطاف ناپذیری، نظام قیمت گذاری نامناسب و از همه بدتر فشار بر روح انسانی بود كه از انگیزه كار می كاست و محدودیتی بیشتر از آنچه پیش بینی می شد برای آزادی های فردی ایجاد می نمود.

اگر بخواهیم اصطلاحات "هِگِل" را به كار ببریم باید بگوئیم كه مكتبهای سرمایه داری و سوسیالیسم به ترتیب "تز" و "آنتی تز" هستند و بنابراین اقتصاد بهائی دید تازه ایست كه مزایای هر دو مكتب را در بر دارد، چه كه عقیده یك اقتصاد جهانی و بازار آزاد را با یك سلسله روشهای منظم در جهت برطرف نمودن فقر و ثروت مفرط و به منظور استقرار عدالت اجتماعی تركیب می کند كه این هدف اخیر می باید با انعطاف پذیری و تأكید بر ترقی روح انسانی تحقّق یابد. همچنین باید اضافه نمود كه دیدگاه بهائی نسبت به اقتصاد بازتابی از نظریات فیزیوكرات های قرن هیجدهم فرانسه را نیز كه برای كشاورزی نقش مهمّ و اصلی قائل بودند در بر دارد.

از قرن نوزدهم گرایشی در مكتبهای سرمایه داری و سوسیالیسم در جهت دیدگاه بهائی دیده می شود. به این ترتیب با اجرای سیاستهای رفاه اجتماعی از ناحیه بیسمارك و بوریج و دیگران و به كار گرفتن رویه كینسیان (كینزی) مبنی بر اقدامات ضد نوسانهای ادواری از ناحیه دولت، جنبه های نامطلوب سرمایه داری تا حدی اصلاح گردیده است. نامطلوب ترین جنبه های مكتب كمونیست نیز با عدم تمركز قدرت، اقتصاد بازار به نحو محدود، تجارت بین المللی و قبول این اصل كه آزادی عقیده و بیان یكی از خصوصیات لازم یك اقتصاد پیشرفته می باشد كاهش یافته است. هرچند اخیراً ركود اقتصادی و اجرای بعضی از سیاستها باعث گردیده كه در مورد تجارت آزاد و كمكهای مربوط به توسعه و عمران، شك و تردیدی ایجاد گردد ولی قدر مسلم آنست كه چرخ زمان را به عقب و به قرن نوزدهم نمی توان برگرداند.

در خاتمه لازم به توضیح است كه آثار دیانت بهائی چهارچوبی از یك فلسفه اقتصادی جامع را در سطح اقتصاد خُرد و كلان ارائه می دهد كه راه حل هائی درازمدّت برای مسائل اصلی اقتصادی زمان مانند فقر، بیكاری، تورم، حفاظت محیط زیست و كیفیت كالاها و خدمات در بر دارد. در حالیكه اقتصاد كشورهای جهان به یكدیگر وابسته تر می شوند و نیاز به یك نظام اقتصاد جدیدكه مبتنی بر ارزشهای تازه و دیدگاهی جهانی باشد احساس می گردد. اهمیت این راه حل ها روز به روز آشكارتر می گردد.

----------------------------------
یادداشت ها:

1- دو منبع اصلی دیگر عبارتند از كتاب اقدس (كتاب احكام بهائی) و اثری از حضرت ولی امرالله تحت عنوان "جلوه مدنیت جهانی"

2- گزارش كمسیون مستقل در مسائل توسعه بین المللی تحت عنوان "شمال، جنوب، برنامه ای برای بقاء" نقل ازانتشاراتMIT (انستییو تكنولوژی ماساچوست سال 1980 ص 268

3- حضرت ولی امرالله، كتاب The World Order of Bahá’u’lláh ویلمت ایلینوی، سال 1974، صص 42-41

4- حضرت ولی امرالله، "جلوه مدنیت الهیه"، چاپ هند، سال 1986، صص 5-104

5- جان كنت گالبرایت، كتاب The Affluent Society چاپ بوستن، فصل 18: تئوری توازن اجتماعی.

6- جنبش جدید تعاونی در راكدل انگلستان در سال 1844 یعنی سال اظهار امر حضرت باب آغاز گردید.

7- اولین تعاونی در ماندراگون در سال 1956 بر اثر سعی و كوشش یك كشیش كاتولیك از اهل محل تأسیس گردید. حدود بیست سال بعد در این شهر 82 تعاونی وجود داشت كه به فعالیت های تولیدی، كشاورزی، بانكداری و خدمات اجتماعی مشغول بودند و جمعاً 14000 نفر از جمعیت 30000 نفری شهر را در استخدام خود داشتند. در موندراگون یك مؤسّسه تعاونی به وسیله شورائی مركب از همه كاركنان كه دارای رأی مساوی می باشند اداره می شود. این شورا یك هیئت ناظر منصوب می نماید كه ماهی یكبار تشكیل جلسه می دهد و مدیران ارشد را تعیین می نماید. به منظور تسهیل تبادل نظر بین مدیران و كاركنان و ارائه نظرها و پیشنهادات درباره كیفیت و شرایط كار، كاركنان در گروههای 200 نفری جمع شده شوراهای اجتماعی تشكیل می دهند. به طور كلّی یك شركت تعاونی در موندراگون 45 در صد از سود خود را در سرمایه گذاری به كار می برد، 10 درصد آن را صرف آموزش و پرورش و طرح های رفاهی می نماید و 45 درصد دیگر را بین كاركنان به نسبت میزان درآمد تقسیم می نماید. تفاوت درآمد بین كاركنان مختلف از میزان سه برابر تجاوز نمی کند. به این ترتیب شاخص دستمزد برای كارگر ساده 1، برای سركارگر 6/1، برای مدیران جزء 2 و برای مدیران ارشد بین 5/2 تا 3 می باشد، یعنی در واقع دستمزد بسیاری از مدیران نسبت به دستمزدی كه در سایر مؤسّسات برای كار مشابه پرداخت می شود فوق العاده ناچیز می باشد. با این حال بیشتر آنها بر سر شغل خود باقی می مانند چون یك احساس قوی تعهد و وفاداری به تعاونی و ایمان به اینكه تحرك و عملكرد این نظام در بهبود وضع جامعه مؤثّر می باشد مانع از آن می گردد كه آنها شغل خود را ترك نمایند. بالابودن میزان سرمایه گذاری در این نوع تعاونی ها موجب دسترسی به تجهیزات مدرن و آخرین سیستم و در نتیجه رسیدن به یك موقعیت قوی اقتصادی می گردد. همچنین به تعاونیها امكان می دهد تا توسعه یافته برای دیگران كار ایجاد نمایند. اگر حرفه یك كارگر زائد و غیر ضروری تشخیص داده شود تعاونی هزینه آموزش وی را برای احراز شغل دیگر پرداخت می نماید. برای پیوستن به این تعاونی متقاضیان زیادی وجود دارند كه باید مدّت زیادی در نوبت بمانند. معمولاً كارمندان جدید باید یك سال به طور آزمایشی كار كنند تا اینكه به آنها اجازه داده شود یك سهم از تعاونی خریداری نمایند. بهای این سهم با وام كم بهره ای كه از طرف تعاونی در اختیار شخص قرار می گیرد پرداخت می شود. هرگاه یكی ازكارمندان بخواهد از عضویت تعاونی كناره یری نماید ارزش سهامش به قیمت روز به او پرداخت می شود. كاركنان برای حفظ منافع خود در مقابل اقدامات سودجویانه شركت، خود شخصاً مقررات انضباطی مشخصی را به مورد اجراء می گذارند. اعتصاب به ندرت پیش می آید و در سال 1974، هنگامی كه گروه كوچكی از كارگران در یكی از تعاونی ها اعتصاب كردند شورای عمومی كارگران، رأی به اخراج آنان داد. (براساس مقاله ای كه در نشریه اكونومیست شماره دسامبر 1974 به چاپ رسید).

8- حضرت عبدالبهاء، كتاب مفاوضات ص 191

9- حضرت عبدالبهاء، "خطابات حضرت عبدالبهاء قسمت دوّم" لجنه ملّی نشر آثار امری آلمان، ص 125.

10- نشریه اكونومیست مورخ 25 دسامبر 1976 و 17 آپریل 1982

11- حضرت بهاءالله، كتاب "بهاءالله و عصر جدید"، چاپ برزیل، ص 162

12- حضرت عبدالبهاء ، كتاب "بهاء الله و عصر جدید" ص 159

13- حضرت بهاءالله، لوح اشراقات، "مجموعه ای از الواح جمال اقدس ابهی" لجنه ملّی نشر آثار آلمان ص 75

14- حضرت بهاءالله ، لوح بشارات "مجموعه ای از الواح" ص 14

15- اطلس بانك جهانی درباره تولید ناخالص ملّی و میزان رشد جمعیت ارقام ذیل را در مورد درآمد سرانه در سال 1980 ارائه داده است:

كمتر از 360 دلار 32 كشور، جزیره و قلمرو مستقل
از 360 تا 829 دلار 33 كشور، جزیره و قلمرو مستقل
از 830 تا 3539 دلار 48 كشور، جزیره و قلمرو مستقل
از 3540 تا 8269 دلار 24 كشور، جزیره و قلمرو مستقل
از8270 ببالا 27 كشور، جزیره وقلمرو مستقل
جمع كل 164 كشور، جزیره و قلمرو مستقل
این آمار كشورهای كمونیستی و چندین جزیره اقیانوس آرام را در بر نمی گیرد.

16- حضرت بهاءالله، "كلمات مكنونه"

17- حضرت عبدالبهاء، "بهاء الله و عصر جدید" ص 159

18- حضرت عبدالبهاء، مجله "نجم باختر" مجلد هشتم شماره 1 مورخ 21 مارچ 1917 صص 4و5

19- بر طبق احكام بهائی، اگر وصیتنامه موجود نباشد فرزندان اعم از دختر و پسر تقریباً 43 درصد، همسر 15 درصد، والدین 24 درصد، خواهران و برادران 14درصد و معلّم 4 درصد از ماترك را مالك می شوند.

20- مالیات بر درآمد نسبت به سایر مالیاتها در كشورهای مختلف بسیار متفاوت است مثلاً در سال 1981 گزارش "سازمان كشورهای توسعه اقتصادی" در زمینه مالیات در مورد 23 كشور عضو نشان می دهد كه مالیات بر درآمد به عنوان درصدی از مجموع در آمد مالیاتی از 12 در صد (یونان) تا 50 درصد (دانمارك) را تشكیل می دهد.

21- می گویند كه به علّت تأكید بر آموزش و پرورش، در بین بهائیان ایران پیشرفت بیشتری در برطرف نمودن فقر در طی چند نسل دیده می شود تا در بین سایر گروهها در این كشور.

22- مجموعه خطابات حضرت عبدالبهاء، قسمت اوّل ص 95

23- در حال حاضر (دهه 1980) در حدود 60 در صد از جمعیت كشورهای در حال توسعه در زمینه كشاورزی فعّالیت دارند. این میزان در كشورهای صنعتی بسیار كمتر است و در آمریكا به 3 درصد می رسد.

24- كتاب "بهاءالله و عصر جدید" صص 118 و 119

25- "هزینه های نظامی جهان و نقل و انتقال تسلیحات 1975 –1966"

26- جورج برنارد شاو می گوید كه لامپ چراغ برق عمداً طوری ساخته شده كه دوام كمتر داشته باشد فقط به خاطر آنكه تقاضای بیشتری برای آن باشد و در نتیجه سود بیشتری برای كارخانه دار داشته باشد، در صورتیكه از نظر فنی و اقتصادی امكان داشت كه غیر از این باشد. اكنون كه سالها ازآن تاریخ می گذرد تغییر زیادی در این وضع حاصل نشده است.

27- به كتاب AFFLUENT SOCIETY نوشته جان كنت گالبرایت مراجعه شود.


لینک مطلب: http://www.pazhuheshnameh23.info/content/view/209/153/