مروری بر زندگی و آثار استاد هوشنگ سیحون (قسمت چهارم)

مروری بر زندگی و آثار استاد هوشنگ سیحون (قسمت چهارم)
هوشنگ سیحون، مردِ بناهای ماندگار

طراحی و ساخت آرامگاه بوعلی سینا در همدان:



طرح ساخت آرامگاه بوعلی سینا به مناسبت هزارمین سال تولد بوعلی (1330) از اولین کارهای دوره دوم فعالیت انجمن آثار ملی بود.

هیئت موسسان انجمن آثار ملی در سال 1324 با پیش فرض برتری تلفیق معماری قدیم و جدید یک مسابقه معماری بین معماران آن دوره ترتیب داد که با نظر مساعد "آندره گدار" مدیر کل فنی موزه باستان شناسی و "محسن فروغی"، طرح هوشنگ سیحون به عنوان بهترین طرح برگزیده شد. جایزه بهترین طرح، اجرای ساختمان بود. بعد از تصویب نهایی در سال 1326 انجمن آثار ملی تصمیم به ساخت مقبره ابن سینا گرفت. به گزارش انجمن آثار ملی، هوشنگ سیحون در آن زمان برای تکمیل تحصیلات خود در پاریس به سر می برد و پس از آگاهی از تصمیم انجمن در خرداد ماه 1327 طرح نهایی را که در اصل به عنوان پایان نامه خود در پاریس ارائه کرده بود به انجمن فرستاد.

در سال 1328 قرارداد ساخت مقبره به پیمانکار – شرکت ابتهاج و شرکاء – واگذار شد. مهمترین امتیاز این شرکت استخدام مهندس پولاک اهل کشور چک اسلواکی برای محاسبه و نظارت بر اجراء بود. ساخت مقبره از خرداد همان سال رسما شروع شد.

محمد تقی مصطفوی درباره ایده اصلی مقبره می نویسد :"اختلاف عمده که برج آرامگاه بوعلی سینا با "گنبد قابوس" دارد دو چیز دارد:
یکی اینکه به مناسبت موقعیت و محدود بودن فضای آرامگاه بوعلی و همچنین توجه به میزان مخارجی که پیش بینی می گشت، ابعاد برج آرامگاه بوعلی نصف ابعاد گنبد قابوس در نظر گرفته شده است و در ابتدای امر چنین تصمیمی نگرفته بودند، لکن محذوراتی انجمن آثار ملی را وادار نمود که از آقای مهندس سیحون طراح و ناظر آرامگاه بخواهد که ابعاد ساختمان را به نصف تقلیل دهد. اختلاف عمده دیگر اینست که فاصله بین ترک های آرامگاه بوعلی سینا باز و گشاده است در صورتی که بنای گنبد قابوس از بنیاد تا (بالا جزء) در ورودی و روزنه کوچکی در پایین گنبد هیچگونه منفذی به خارج ندارد و به سبک زمان دوران آن چون دخمه تاریک و فاقد روشنایی است و این ابتکار یعنی باز گذاردن فواصل ترکها در برج آرامگاه بوعلی علاوه بر آنکه با وضع اقلیمی همدان و بادهای شدید آن سرزمین بسیار عمل به مورد و مستحسن به شمار میرود، اصولا بنای مزبور را به صورتی بسیار جالب و مطبوع در آورده، آن را بس زیباتر و پسندیده تر از آنچه تصور می رفت ساخته است ...."

سیحون در مورد ایده اصلی طرح چنین می نویسد:

اولین بنای یادبودی که با طرح اینجانب برپا شد، بنای یادبود و آرامگاه واقع در همدان است که 50 سال پیش ساخته شده است. این بنا برای مراسم هزاره بوعلی به وجود آمد که توسط "انجمن آثار ملی" سرپرستی می شد. تمام عوامل بنا از اَشکال هندسی و نمادین فراوان تشکیل شده و هر کدام مفهوم خاص خود را دارند. مربع پایه و اساس این بنا است. خود آرامگاه در وسط تالاری مربع شکل قرارگرفته که پله مدوّر و پایه های دوازده گانه برج یادبود به دور دایره پله مزار را احاطه کرده اند. شکل بنا از خارج دارای دو قسمت است: یکی قسمت زیرین که در بر گیرنده ورودی – مقبره – کتابخانه - تالار اجتماعات - و پذیرایی است و دیگر قسمت بالا که برج یادبود بنا است در میان باغی در اطراف آن قسمت زیرین بنا از طرف ورودی دارای ایوانی است که با ده ستون که هر ستون علامت یک قرن است و ده قرن اشاره به هزاره بوعلی است. از طرف دیگر بوعلی دانشمندی است بلند پایه با دانشهای متعدد فلسفه حکمت پزشکی موسیقی کیمیا و غیره که بعضی او را متفکر دوازده دانش دانسته اند.

ستون بندی و دیوار پر در قسمت زیرین نمای اصلی اشاره ای است به معماری یونان قدیم و برج دوازده ترک در بالا از طرفی اشاره به بنای همزمان بوعلی یعنی "گنبد قابوس" است و از طرف دیگر دانش های دوازده گانه بوعلی را تداعی می کند.

همچنین فلسفه ایران را بر پر پایه فلسفه یونان نشان می دهد. این ایوان 10 ستونی و برج بتنی باز مجموعاً در نما در داخل یک مربع بزرگ با ضلع 5/28 متر جا گرفته که البته خودِ مربع دیده نمی شود ولی ضلع افقی آن کف ایوان و ضلع عمودی از کف زمین تا رأس برج است و نماد انسان ایستاده با دستهای گشاده را که خود بوعلی است تداعی می کند. یعنی انسانی در راه کمال و کمال دانش.

همچنین از مشتقات این مربع خطوط مهم نماد در منتهی الیه به دست می آید. با دقت به جزییات این بنا به توجه می شود که شکل مربع چه در نقشه و چه در نما به صورت مختلف به کار رفته است. از جمله در قسمت ورودی پنجره های کتابخانه و سالن اجتماع هر کدام دارای سه قسمت مربعی شکل هستند که باز هم با شبکه های سنگی مربع به اجزای کوچکتر تقسیم شده اند سقف ایوان در فاصله ستونها دارای فرو رفتگی مربع شکل است. چراغها از اجزای مربع ساخته شده است. تالار آرامگاه نقشه مربع دارد. خود سنگ مزار در داخل یک مربع مرمری جا گرفته در بالا مصطبه برج یادبود مربعی شکل است. استل برتری (مکعب چهارگوش) وسط آن مربع است و اقطارش در قسمت پوشش چهار مثلث به وجود آورده اند که رأس آنها بالاترین نقطه "استل" است. درهای ورودی با جزئیات بزرگ و کوچک مربع ساخته شده اند. به طور کلی بیش از 500 مربع با ابعاد و موقعیتهای مختلف در این بنا گنجیده شده که قبلاً به خواص هندسی و نمادین آن اشاره کردیم. طراحی که در سطح پائین یعنی همکف و چه در سطح بالا که تماماً خاکریز شده بر اساس باغ ایرانی با سنگ آب یک پارچه از سنگ خارا و چشمه سارهای مخصوص انجام گرفته است. ساختمان تماماً از سنگ خارای همدان و برج یادبود و پوشش ها تماماً از بتن مسلح نمایان ساخته شده است.

مساحت اراضی محوطه مقبره حدود هفت هزار متر مربع است. طول بنای آرامگاه 64 متر و رو به خیابان بوعلی است و نمای آن از سنگ خارا پوشیده شده است. سطح حیاط با سه پله سراسری به ایوان متصل است. ایوان به طول 30 متر و عرض 3 متر در شرق ساختمان قرار دارد. 10 ستون به ارتفاع 1/4 متر به صورت کم و بیش مخروطی (قطر پایین ستونها 95 سانتی متر و در بالا 75 سانتی متر) ساخته شده است. نمای کلی ایوان یادآور معابد باستانی است و تمثیل عدد 10 برای هزاره ابن سینا طراحی شده است. ایوان با دری به ارتفاع 24/3 متر و عرض 9/1 متر به سرسرای آرامگاه متصل است. طول سرسرا 8/8 متر و عرض آن 3/6 متر به ارتفاع 19/4 متر طراحی شده است. در طرف راست و چپ سرسرا سنگ قبر قدیم ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک بر روی پایه هایی از سنگ خارا قرار دارد.

محوطه اصلی مقبره چهارگوش و هر ضلع آن 5/11 متر و مساحت آن 5/132 مترمربع است. دوازده پایه برج آرامگاه در این محوطه چهار گوش قرار دارد و قبر ابن سینا در میان پایه های برج محصور است. در دو طرف سرسرا دو تالار قرار دارد یکی در جنوب که تالار سخنرانی و اجتماعات است و یکی در شمال که کتابخانه آرامگاه است. طول تالار کتابخانه 45/9 متر و عرض آن 75/5 متر است و بر دیوار شرقی آن سه پنجره به طول و عرض 88/1 متر طراحی و تعبیه شده است. در سمت غرب تالار کتابخانه مخزن کتاب به طول 45/9 متر و عرض 15/2 متر طراحی شده است. در قسمت جنوب شرقی ساختمان پلکانی تعبیه شده است که رو به جنوب بالا می رود و پس از رسیدن به یک پاگرد رو به شمال یعنی در جهت مخالف پلکان اول بالا می رود و به محوطه بالای آرامگاه می رسد. این پلکان 32 پله دارد.

همچنین دو پلکان در سمت جنوب ساختمان و انتهای جبهه اصلی بنا قرار گرفته که هر کدام 34 پله دارد. این سه پلکان به سطح فوقانی ساختمان منتهی می شود. سطح فوقانی ساختمان به مساحت 1480 متر مربع با دیوارهایی به ارتفاع 85 سانتی متر و قطر 75 سانتی متر محصور و محدود شده است. برج دوازده ترک آرامگاه 23 متر از روی سقف مقبره و 5/28 متر از کف بنا ارتفاع دارد.

در وسط برج صندوق چهار گوش مفرغی که نشانه و علامت بالای مرقد است بر کف فوقانی آرامگاه نصب شده است. طول هر ضلع قسمت پایین این صندوق 12/1 متر و طول هر ضلع قسمت بالای آن 1 متر و ارتفاع آن 37 سانتی متر است. بر چهار بدنه آن کتیبه ای عربی به خط ثلث برجسته بسیار شیوا نوشته شده است که درباره مرگ آدمی از نظر ابن سیناست. کتیبه بالا و سایر کتیبه های آرامگاه به خط ثلث آقای احمد نجفی زنجانی نوشته شده است.

در سمت راست سرسرای مقبره لوح مرمری به خط نستعلیق نصب شده که سال اتمام ساختمان را 1370 قمری و 1330 شمسی ذکر کرده است.

پس از سال 1349 شهرداری همدان با واگذار کردن چند قطعه زمین به آرامگاه و طراحی باغچه ها میدانگاهی با فضای سبز به وجود آورد. در سال 1350 ساختمانهای جدیدی در جنوب آرامگاه شامل دو اتاق برای دفتر – گلخانه - اتاق فروش بلیت - انبار- مهمانسرا (دو اتاق با سرویس بهداشتی) با نمای سنگ گرانیت به مجموعه اضافه شد.
(1)

-----------------------------

گفت‌وگوئی را که در زیر ملاحظه می نمائید، گفتگوی مهندس هوشنگ سیحون می باشد که با هادی ابراهیمی و هفته نامه شهرگان عنوان شد:
تاریخ مصاحبه: دوشنبه ۱۵ اکتبر ۲۰۰۷

مزار بوعلی سینا نبش قبر شد تا پس از ساخت آرامگاه جدید، کالبدش دوباره آرام گیرد.

هفته گذشته بخش دانش و پژوهش هفته‌نامه شهروند بی. سی (شهرگان)، خبری را مبنی بر «چهره‌نگاری ابن سینا چگونه انجام شد» به نقل از سالنامه دنیا چاپ کرد. متن این خبر مورد توجه مهندس هوشنگ سیحون که در استان بریتیش کلمبیا – کانادا زندگی می‌کند، قرار گرفت.

مهندس هوشنگ سیحون، طراح و معمار آرامگاه ابوعلی سینا برای روشن‌تر شدن واقعیات چهره‌نگاری این دانشمند ایرانی در گفت‌و‌گوئی با شهرگان، نکات مبهم خبر را بر شمرد. این گفت‌و‌گو را می‌خوانیم:

آقای سیحون از شما بخاطر موافقت با این گفت‌وگو تشکر می‌کنم. چاپ خبر چهره‌نگاری ابن سینا باعث شد تا بار دیگر به مصداق این ضرب‌المثل که «آب در کوزه و ما گرد جهان می‌گردیم» در گفت‌و‌گو با شما بنشینیم.

مهندس سیحون: خواهش می‌کنم. بنده شروع می‌کنم از انجمن آثار ملی. اجازه بدهید که من نسخه درست این سند را خدمتتان عرض کنم. در کتاب انجمن آثار ملی در ارتباط با مجسمه بوعلی سینا، اینگونه شرح می‌دهد:

در نسخه‌های کهن، کتابخانه‌ها و کلیساها، نسخه‌های قدیم کتاب‌های اروپائی و ترجمه‌های لاتین آثار ابن‌سینا تصاویر مختلفی از آن نابغه‌ء بزرگ موجود است که هیچ یک از آن‌ها مبتنی بر اسناد و مدارکی نیست و متناقض با یکدیگر و همه از روی وهم و گمان پرداخته شده‌است. چون انجمن آثار ملی در نظر داشت که مجسمه‌ای از ابن‌سینا تهیه کند لازم بود که نخست تصویری از آن فیلسوف بزرگ با توجه به مأخذ و مدارک موجود فراهم آورد و از این رو کمیسیون‌های متعدد از دانشمندانی که با آثار شیخ و شرح حال او آشنایی داشتند تشکیل گردید و با توجه به اطلاعاتی که درباره‌ شیخ از متون و از جمله شرح حال شیخ به قلم او و شاگردش ابوعبید به عهده‌ هنرمند و پیکرتراش شهیر آقای ابوالحسن صدیقی واگذار گردید و استاد هنرمند در اردیبهشت ماه سال ۲۵۰۴ (۱۳۲۴ ه.ش) تصویری تمام چهره به قلم سیاه تهیه کرد و در بیست و یکمین جلسه هیأت مؤسسین انجمن آثار ملی تصویر مذکور مورد تصویب واقع شد و بر روی اوراق بخت‌آزمائی ابن‌سینا چاپ شد و برای تهیه مجسمه نیز همین تصویر ملاک عمل قرار گرفت. پس از آن استاد صدیقی در دیماه سال ۲۵۰۸ (۱۳۲۸ه.ش) با توجه به طرح نخستین، طرحی نیمرخ تهیه نمود که برای تهیه مدال و تمبر یادبود و غیره از آن استفاده شد.

از طرف انجمن آثار ملی به استاد ابوالحسن صدیقی مأموریت داده شد تا با توجه به تصویر تمام رخ ابن‌سینا، مجسمه‌ ایستاده‌ای از شیخ بسازد تا در میدان بوعلی شهر همدان نصب گردد. استاد هنرمند، مجسمه‌ بوعلی‌سینا را به ارتفاع ۳/۱۰ متر و پهنای متوسط ۹۰ سانتیمتر و به وزن تقریبی چهارتن ونیم از سنگ یک پارچه‌ی مرمر سفید قم، تهیه نمود و بر روی پایه ای در میدان بوعلی در انتهای خیابان بوعلی همدان نصب گردید.
در جبههء شمالی پایه مجسمه بر روی لوحه‌ سنگ سفید به ارتفاع ۱/۸۰ متر و عرض یک متر در ۱۱ سطر به خط نستعلیق کتیبه ذیل نوشته شده است:

"ابوعلی سینا"
"۳۷۰ – ۴۲۸ هجری "

دل گرچه در این بادیه بسیار شتافت
یک موی ندانست ولی موی شکافت
اندر دل من هزار خورشید بتافت
آخر به‌کمال ذره‌ای راه نیافت

این تندیس را انجمن آثار ملی به یادبود هزارمین سال تولد شیخ‌الرئیس ابوعلی حسین‌بن سینا به شهر همدان اهداء کرده است.

پیکرنگار: ابوالحسن صدیقی
۱۳۷۰ هجری قمری


ـ دلیل این تخریب چه بود؟
-برای این که بنده می‌خواستم یک ساختمان جدید بسازم.

آن موقع در سال ۱۳۲۸ یک هيئت ۶ نفری تحت سرپرستی جناب مرحوم دکتر غلامحسین صدیقی که یکی از اعضای انجمن آثار ملی در آن موقع بود - الان چند سال است که ایشان مرحوم شدند – تشکیل شد. ایشان استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بودند. تحت سرپرستی ایشان ما ۶ نفر از تهران به سوی همدان حرکت کردیم برای نبش قبر هم ابوعلی سینا و هم ابوسعید دخدوک. بعد از آقای غلامحسین صدیقی، نفر دوم ابوالحسن صدیقی استاد هنرمند و چهره نگار چیره‌دست بود. سیدمحمد تقی مصطفوی که معاون باستان شناسی بود نفر سوم بود. نفر چهارم بنده بودم [مهندس هوشنگ سیحون] و نفر پنجم آقای علی اکبر حکمت رئیس انجمن آثار ملی بود و نفر ششم هم یک فرد ارتشی بودند به نام باوند. ما به اتفاق برای نظارت از نبش قبر، به همدان رفتیم. جمجه‌ها و اسکلت‌های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک که یکی از دستیاران و علاقمندان ابوعلی سینا بود، از قبر بیرون آورده شد.

-مزار دخدوک کجا بود؟
-همان‌جا در کنار ابوعلی سینا.

ـ قبل از نبش قبر می‌دانستید که ابوسعید دخدوک هم در آن‌جا مدفون است؟
-بله. چون یکی دو بار قبل از نبش قبر برای بررسی رفته بودیم و از مزار دیدن کرده‌بودم.

ـ آن وقت شما این دو جمجمه را چگونه از هم شناسایی کردید؟
-روی هر کدام یک سنگ قبر داشت که اسم آن‌ها روی آن حک شده بود که هر کدام را در محفظه‌ی فلزی جداگانه‌ای قرار دادند تا به طور موقت نگهداری و قاطی نشود.

-آیا اسکلت‌ها و جمجمه‌ها آسیب ندیده‌بودند؟
-جمجمه بوعلی سینا خیلی‌خیلی سالم در آمد و بعد هر دو جمجمه را در دو محفظه‌ء فلزی به صورت موقت جا دادند. هر دو جمجمه را مهر و موم کردند تا روزی که ساختمان آماده شد و خواستند در مزار جدیدی که من ساختم، دوباره مدفون کنند.

ـ سرنوشت‌ آن سنگ نوشته‌ها چه شد؟
ـ آن سنگ نوشته‌ها را وقتی از آن جا در آوردیم، بر روی ساختمان جدید در سرسرای ورودی آرامگاه نصب کردیم. همه آن‌ها با اسم و رسم دقیق در کتاب انجمن آثار ملی چاپ شده.

-چرا انجمن آثار ملی به‌جای حفظ میراث ملی و فرهنگی در صدد تخریب مزار قدیمی ابوعلی سینا برآمد؟
-آخه اثری نبود. یک مخروبه بود.

ـ بفرمائید که این ماجرای پروفسور گراسیموف در این ارتباط چه بود؟
-ایشان در این ارتباط اصلا نقشی نداشتند. گراسیموف را بنده ملاقات کردم ولی نه برای چهره‌نگاری ابوعلی سینا. اصلا آرامگاه بوعلی را از نو خراب کردیم و بزرگ درست کردیم.

گراسیموف آن موقع در ایران، در انجمن ایران و شوروی حضور داشت. بعد از جنگ دوم جهانی، آن موقع این انجمن از تمام رشته‌های مختلف هنری دعوت به‌عمل آورد برای شرکت در یک نمایشگاه بسیار بزرگ. یکی از کاخ‌های شاهزاده‌های پهلوی را اجاره کردند تا برای یک ماه در اختیار انجمن ایران و شوروی قرار بگیرد و در آن جا این نمایشگاه را برقرار کنند.

من هم یک مقدار از تز دیپلم معماری خودم را عرضه کردم که آن هم در آن جا نمایش گذاشته شده بود. از جمله چند نقاش و مجسمه‌ساز روس و مینیاتوریست و طراحان فرش هم در این نمایشگاه شرکت کردند. من در آن جا بود که گراسیموف را دیدم که چند آثار نقاشی را از روسیه آورده بود و به نمایش گذاشته بود. وی اصلا ارتباطی با ابن سینا نداشت.

ـ اطلاعی در مورد مزار تیمور لنگ دارید؟
-نه. ولی من آن را دیدم و آن در سمرقند است. البته بعد از سال‌ها در آن زمان که از طرف شوروی دعوت شدیم، من به همراه دکتری که اسم آن را به‌خاطر نمی‌آورم، رفتیم شوروی. اولین جایی که وارد شدیم ارمنستان بود. نمایندگان میزبان‌ها به ما گفتند هر جا دلتان می‌خواهد انتخاب کنید و ما موظف هستیم که شما را ببریم آن جا را ببنید. ما رفتیم سمرقند و مسکو، لنینگراد و ... چند جای دیگر رفتیم. که در این سفر در سمرقند، آرامگاه تیمور لنگ را دیدیم.

ـ به شما پیشنهاد ندادند که برای بنای آرامگاه تیمورلنگ و یا رودکی با آن‌ها همکاری کنید؟
آخه بنا بود. هنوز هم است. خیلی مفصل هست. کاشیکاری مفصلی‌ هم دارد و احتیاجی که ما بخواهیم بازسازی کنیم نبود. ولی مال بوعلی سینا چیزی نبود. یک اتاقک کوچولویی بود، خیلی فقیرانه، ناچیز، مخروبه و ویرانه. آن را ما خراب کردیم و خیلی مفصل درست کردیم.

- آقای سیحون به‌خاطر این گفت‌‌و‌گو از شما تشکرمی‌کنم.
(2)
-------------------------------------------------
یادداشت ها:
1) مجله معمار شماره 28
2) وب سایت شهرگان
‏http://www.shahrgon.com/fa/index.php?news=533